خواندن نماز قضا در شب قدر

راه جبران اعمال واجب مشخص است. هر عمل واجبی که قضا شد باید بر اساس گذشته و آن گونه که در رساله ها آمده جبران شود، مثلاً اگر نماز صبح قضا شده، باید دو رکعت نماز صبح خواند، اگر به جای دو رکعت نماز صبح صد رکعت نماز چهار رکعتی خوانده شود، پذیرفته نخواهد شد. بله امور مستحبی بر اساس روایات، می توانند کمبودهای اعمال واجب ما را جبران کنند به این معنا که اگر عمل واجبی را انجام دادیم، امّا کمال مطلوب را نداشت، می توانیم با خواندن نمازهای مستحبی و نوافل، این کمبود را جبران کنیم.

می دانیم که هر عمل خوبی در شب قدر ثوابش معادل هزار عمل، بلکه بیشتر است، حال اگر کسی تا شب قدر نماز نخواند و فقط در شب قدر نماز بخواند و یا نمازهایی بخواند که چندین برابر نمازهای یومیه ثواب داشته باشد، آیا جبران نمازهایی که نخوانده می شود؟ و اینکه آیا ثواب قضای نماز شب، از ادای آن بیشتر است؟

آموزه های اسلام، علاوه بر سهولت و آسانی از دقت و ظرافت خاصی برخوردارند که فهم دقیق و تفسیر آن برای هرکس ممکن نیست و مانند امور دیگر زندگی و رشته های علمی باید انسان یا خود متخصص باشد یا به متخصصین در آن رشته مراجعه کند.

مطالب ذکر شده احتمالا ناشی از برداشت نادرست از مسئله ای به نام «حبط» و «تکفیر» است. در مباحث کلامی و هم چنین آیات قرآنی، احباط (از بین رفتن پاداش اعمال پیشین، بر اثر گناهان بعدی) و تکفیر (از بین رفتن کیفر گناهان پیشین، بر اثر اعمال نیک بعدی) اشاره شده است.

عموم مردم می پندارند که حبط و تکفیر به صورت جمع و تفریق است، به این معنا که اگر کسی مثلاً یک گناه مرتکب شد و در مقابل کاری که شش پاداش دارد انجام داد، بدی آن یک گناه در مقابل یکی از ثواب های کار نیک قرار می گیرد و از بین می رود و در واقع پنج پاداش برای شخص باقی می ماند و یا این که اگر در طی سال هیچ نمازی نخواند، در شب قدر که هر عملی مساوی با هزاران برابر آن است. با چند رکعت نماز می تواند همه گذشته خود را جبران کند.

چنین برداشت نادرستی بی شباهت به قضیه ای مربوط به زمان امام صادق ـ علیه السّلام ـ نیست:

عده ای از فردی پیش حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ تعریف و تمجید کردند. حضرت آن مرد را مخفیانه زیر نظر گرفت. آن مرد پس از جدایی از جمعی که برای آنان صحبت می کرد، راه نانوایی را پیش گرفت و دو عدد نان دزدید، سپس از انار فروشی دو انار برداشت و همه آنها را به مریضی داد.

حضرت پیش او رفته و فرمود: در وصف تو چیزها شنیده بودم، امّا امروز تو کارهایی انجام دادی که ذهن مرا مشغول کرد.

آن مرد به حضرت عرض کرد: مگر نشنیده اید که قرآن کریم می فرماید: هر کس کار نیکی انجام دهد، ده برابر آن (پاداش) خواهد داشت و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود». من با دزدیدن چهار عدد نان و انار، چهار گناه مرتکب شدم، بعد از آن که همه آنها را صدقه دادم، چهل پاداش نصیب من شد. اگر چهار گناه را از چهل پاداش کم کنیم، سی و شش پاداش باقی می ماند.

حضرت امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: من به او گفتم مادرت به عزایت بنشیند، تو نادانی و از قرآن چیزی نمی فهمی، مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «انما یتقبّل الله من المتّقین»؛ خدا فقط از تقواپیشگان قبول می کند.

تو با دزدیدن چهار عدد نان و انار، چهار گناه مرتکب شدی و چون بدون اجازه صاحبش به دیگری بخشیدی، چهار گناه به گناه پیشینت اضافه کردی، نه این که چهل پاداش به چهار گناهت اضافه کرده باشی.

ظاهرا راه حل مناسب برای زدودن این شبهه، تبیین صحیح و اصولی تأثیر اعمال در یکدیگر است.

میزان تأثیر اعمال در یکدیگر

در زمینه رابطه و تأثیر اعمال در یکدیگر؛ این نکته قطعی است که ایمان و کفر اثر قطعی در اعمال انسان دارند. به این نحو که کفر باعث بی اثر شدن کارهای شایسته پیشین است و ایمان باعث از بین رفتن آثار سوء اعمال گذشته. اگر کسی با حالت کفر از دنیا برود همه اعمال نیک گذشته اش محو خواهد شد؛ چنان که اگر کسی با ایمان چشم از جهان فروبندد آثار کفر پیشین از بین خواهد رفت. این تأثیر و تأثر بین ایمان و کفر، از دیدگاه قرآن جای هیچ تردیدی نیست. هم چنان که در آیه 9 سورة تغابن آمده است: «و هر کس به خدا ایمان آورده و کار شایسته ای کرده باشد، گناهان او را می بخشد.»

در مورد تأثیر اعمال باید قائل به تفصیل شد. برخی از اعمال نیک، اگر به طور شایسته و مقبول انجام گیرد، آثار اعمال بد گذشته را از بین می برند، مانند توبه که اگر به صورت مطلوب انجام گیرد، گناهان شخص آمرزیده می شود، و برخی از اعمال نیک اثر هر گناهی را از بین نمی برند. در واقع روح انسان که از گناهان اثر می پذیرد دارای ابعاد گوناگونی است و هر دسته از اعمال نیک و بد به یک بعد آن مربوط می شود، مگر این که آن عمل صالح آن قدر نورانی باشد که بتواند به همه جوانب روح سرایت کند و یا گناه آن قدر آلوده کننده باشد که سایر ابعاد را هم آلوده سازد.

خلاصه تعیین انواع و مقدار تأثیر و تأثر اعمال نیک و بد در یکدیگر را عقل قاصر ما در نمی یابد، بلکه باید از راه وحی و سخنان معصومین ـ علیهم السلام ـ به دست آورد و قاعده کلی نمی توان بیان کرد که حتماً فلان عمل نیک، آثار عمل بد را از بین خواهد برد. برای نمونه در آیات و کلمات معصومین ـ علیهم السّلام ـ آمده است که توبه با شرایط خاصی آثار گناهان پیشین را از بین می برد، این توبه تنها طلب بخشش نیست بلکه شرایطی دارد. که از جمله آنها جبران حق الناس و اعمال واجبی که ترک شده می باشد. حال اگر فردی هزاران شب، تا صبح بیدار بماند و کارهای نیک بسیاری انجام دهد امّا اعمال گذشته را جبران نکند، این توبه برای او سودی ندارد.

در مورد مستحبات و واجبات نیز مسئله چنین است. مستحبات (نمازهای مستحبی، بیداری های شبانه، اذکار و...) یارای جبران اعمال واجب از دست رفته را ندارند و حتی اگر انجام آنها موجب ترک واجبات شود نباید آنها را به جا آورد (چنان که امام علی ـ علیه السّلام ـ در نهج البلاغه می فرماید: اذا اضرت النوافل بالفرائض.. . رفضوها». زمانی که مستحبات به واجبات ضرر می زند، مستحبات را رها کنید.

راه جبران اعمال واجب مشخص است. هر عمل واجبی که قضا شد باید بر اساس گذشته و آن گونه که در رساله ها آمده جبران شود، مثلاً اگر نماز صبح قضا شده، باید دو رکعت نماز صبح خواند، اگر به جای دو رکعت نماز صبح صد رکعت نماز چهار رکعتی خوانده شود، پذیرفته نخواهد شد.

بله امور مستحبی بر اساس روایات، می توانند کمبودهای اعمال واجب ما را جبران کنند به این معنا که اگر عمل واجبی را انجام دادیم، امّا کمال مطلوب را نداشت، می توانیم با خواندن نمازهای مستحبی و نوافل، این کمبود را جبران کنیم.

البته نکاتی که گفته شد در صورتی بود که اعمال واجب ناخودآگاه و غیر عمدی ترک شده باشد، امّا اگر ـ نعوذ بالله ـ عمداً ترک شده باشند، خود یکی از گناهان کبیره است که زدودن آن اگر چه ممکن است. (مثلا با توبه حقیقی و جبران آنها) امّا بسیار سخت است.

افزون بر اینها می دانیم که قبولی اعمال به شرایط زیادی از جمله ایمان بستگی دارد، چنان که در قرآن کریم می فرماید: هر کس که کاری شایسته کند چه زن و چه مرد اگر مؤمن باشد به بهشت می رود و به قدر آن گودی که بر پشت هسته خرماست به کس ستم نمی شود. و کسی که در طول سال عمدا واجباتش را ترک کند مسلما از افراد مؤمن محسوب نمی شود.

نتیجه کلام این که:

1. هر عبادتی در زمانی که معین شده باید انجام بگیرد.

2. واجبات اصل اند و امور مستحبی فرع، اولین وظیفه هر مسلمانی انجام واجبات و ترک محرمات است، پس از آن اگر خواست، می تواند مستحبات را انجام دهد.

3. مستحبات و کارهای نیک جبران کننده واجبات نیستند، اگر چه می توانند کمبودهای واجبات را جبران کنند.

4. در صورت قضا شدن واجبات، آنها را همان گونه که تعیین شده باید انجام داد.

5. ارزش و پاداش اعمالی که انجام می دهیم بر ما پوشیده است لذا میزان تاثیر اعمال در یکدیگر را نمی توان با عقل قاصر خود تعیین کرد.

تقریبا از مطالب یاد شده، پاسخ این پرسش که آیا قضای نماز شب برتر از ادای آن است فهمیده می شود که فضیلت نماز شب در وقتش بیشتر از قضای آن است.

چنان که در مورد وقت نماز شب فرموده اند: «وقت نافله شب از نصفه شب است تا اذان صبح و بهتر است نزدیک اذان صبح خوانده شود.

ناگفته نماند، در روایات برای تسهیل کار اجازه داده شده است که اگر کسی نماز شبش قضا شد آن را در روز اعاده کند، البته تأکید شده است که ترک نماز شب و خواندن قضای آن نباید به صورت عادت در آید.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

1. المیزان، علامه طباطبایی، ج 2، ص 167، ذیل آیات 216 و 218 سوره بقره؛ قم، جامعه مدرسین.

2. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، علامه حلی، ص 413، قم، جامعه مدرسین.

3. معاد از نظر روح و جسم، فلسفی، ص 265 ـ 306، نشر معارف اسلامی.