مسأله ۱۰۹۰. برای مرد و زن مستحب است پیش از نمازهای واجب شبانه روزی (نمازهای یومیه) اذان و سپس اقامه بگویند و گفتن اذان و اقامه برای نماز ادایی خصوصاً نماز صبح و مغرب بیشتر تأکید شده است همچنین گفتن اذان و اقامه برای مردان تأکید بیشتری شده؛ بلکه احتیاط مستحب است مردان اقامه را ترک نکنند.
مسأله ۱۰۹۱. گفتن اذان و اقامه برای نمازهای واجبِ غیر یومیه مثل نماز آیات و نیز برای نمازهای مستحب، شرعی نیست؛ ولی قبل از نماز عید فطر و قربان در صورتی که به جماعت خوانده شود، گفتن سه مرتبه «الصلوة» مستحب است.
مسأله ۱۰۹۲. گفتن اذان برای اینکه به دیگران اعلام شود که وقت نماز داخل شده، جایز است و آن را اذان اعلام می‌‌نامند. اذان اعلام لازم است در اوّل وقت گفته شود و مؤذّن آن مرد باشد ولی قصد قربت در آن لازم نیست.
کیفیت گفتن اذان و اقامه
مسأله ۱۰۹۳. اذان هیجده جمله است: «اللهُ أَكْبَرُ» چهار مرتبه، «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلٰهَ إلّا اللهُ»، «أَشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً رَسُوْلُ اللهَِ»، «حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ»، «حَیَّ عَلی الفَلٰاحِ»، «حَیَّ عَلیٰ خَیرِ الْعَمَلِ»، «اللهُُ أَكْبَرُ»، «لا إِلٰهَ إلَّا اللهُ ُ» هر یک دو مرتبه و اقامه هفده جمله است، یعنی دو مرتبه «اَللهُ أَكْبَرُ» از اول اذان و یک مرتبه «لا إِلٰهَ إلَّا اللهُ» از آخر آن كم میشود و بعد از گفتن «حَیَّ عَلیٰخَیرِ الْعَمَلِ» باید دو مرتبه «قَدْ قٰامَتِ الصَّلاَةُ» اضافه نمود.
مسأله ۱۰۹۴. عبارت‌های «أَشْهَدُ أَنَّ عَلیّاً وَلِیُّ اللهِ» یا «أَشْهَدُ أنَّ عَلیّاً أمیرُ الْمُؤْمِنیٖنَ» یا «أَشْهَدُ أنَّ عَلیّاً أمیرُ الْمُؤْمِنیٖنَ وَوَلیُّ اللهِ» یا «أَشْهَدُ أنَّ عَلیّاً أمیرَ الْمُؤْمِنیٖنَ وَلیُّ اللهِ» جزء اذان و اقامه نیست هرچند شهادت و گواهی به ولایت و إمارت (امیر المؤمنین بودن) حضرت علی بن ابی طالب(علیهما السلام) به خودی خود مستحب است و كامل كننده شهادت به رسالت رسول اكرم(صلى الله عليه و آله) می‌باشد بنابر این خوب است بدون قصد جزئیت، بعد از «أَشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً رَسُوْلُ اللهَِ» به نیّت قربت گفته شود.
مسأله ۱۰۹۵. برای فرد مسافر و کسی که عجله دارد جایز است هر کدام از جمله‌های اذان و اقامه را یک مرتبه بگوید.
ترجمه اذان و اقامه
«اَللهُ أَكْبَرُ»: یعنی خدای متعال بزرگ‌‌تر از آن است كه او را وصف كنند.
«أَشْهَدُ أَنْ لٰا إِلهَ إلّا اللهُ» ُ: یعنی شهادت می‌دهم كه خدایی سزاوار پرستش نیست مگر خدایی كه یگانه است و شریک ندارد.
«أَشْهَدُ أَنّ مُحَمَّداً رَسُوْلُ اللهِِ»: یعنی شهادت می‌دهم كه حضرت محمّد بن عبدالله(صلى الله عليه و آله) پیغمبر و فرستاده خداست.
«أَشْهَدُ أنَّ عَلیّاً أمیرُ الْمُؤْمِنیٖنَ وَوَلیٖ اللهِ»: یعنی شهادت می‌دهم كه حضرت علی(علیه‌السلام) امیر مؤمنان و ولی خدا بر همه خلق است.
«حَی عَلیٰ الصَّلاةِ»: یعنی بشتاب برای نماز.
«حَیّ عَلیٰ الْفَلاحِ»: یعنی بشتاب برای رستگاری.
«حَیَّ عَلیٰ خَیرِ الْعَمَلِ»: یعنی بشتاب برای بهترین كارها كه نماز است.
«قَدْ قٰامَتِ الصَّلاةُ»: یعنی به تحقیق نماز برپا شد.
«لٰا إِلهَ إلّا اللهُ»: یعنی خدایی سزاوار پرستش نیست مگر خدایی كه یگانه است و شریک ندارد.
شرایط مربوط به اذان و اقامه
مسأله ۱۰۹۶. ویژگی‌های اذان اعلام در مسأله (1092) ذکر شد؛ امّا اذان واقامه نماز هم دارای شرایطی می‌باشد که در مسائل بعد به بیان آن پرداخته میشود.
شرط اوّل و دوّم و سوّم: کسی که اذان و اقامه می‌گوید، عاقل و شیعه دوازده امامی باشد و در اذان و اقامه برای مردان، مرد باشد
مسأله ۱۰۹۷. فردی که اذان و اقامه می‌گوید، در صورتی اذان واقامه‌اش صحیح است که عاقل و شیعه دوازده امامی باشد و اگر برای نماز جماعت مردان اذان و اقامه می‌گوید، مرد باشد.[۱]
امّا بلوغ در اذان شرط نیست و اگر انسان اذان بچه نابالغ ممیز را بشنود یا حکایت نماید یا بچه نابالغ ممیز برای نماز جماعت اذان بگوید می‌توان به آن اکتفاء نمود امّا بنابر احتیاط واجب نمی‌توان به اقامه بچّه نابالغ ممیز اکتفاء کرد.[۲]
شایان ذکر است اذان و اقامه بچه نا‌بالغِ ممیز برای نماز خودش بی‌اشکال کافی است.
شرط چهارم و پنجم و ششم: با نیّت (و قصد قربت و اخلاص) باشد و در صورت اشتراک، آن را تعیین کند و آن را صحیح بگوید.
مسأله ۱۰۹۸. اذان و اقامه نماز باید در تمام جملات آن با قصد قربت و اخلاص و نیز به عربی صحیح گفته شود و اگر اذان و اقامه بین چند نماز مشترک باشد باید معیّن شود که برای کدام نماز گفته میشود مثلاً کسی که قصد خواندن نماز ادا و نماز قضا دارد باید معیّن کند اذان و اقامه‌ای که می‌گوید برای کدام نماز است، یا کسی که قصد دارد چند نماز قضا بخواند باید معیّن کند اذان و اقامه‌ای که می‌گوید برای کدام نماز قضا است.
شرط هفتم: ترتیب را رعایت کند
مسأله ۱۰۹۹. اقامه باید بعد از اذان گفته شود بنابراین اگر فرد، اقامه را عمداً یا سهواً یا به علّت ندانستن مسأله قبل از اذان بگوید، برای عمل به این مستحب (اذان و اقامه)، لازم است آن را دوباره بعد از اذان بگوید.
مسأله ۱۱۰۰. رعایت ترتیب بین جملات اذان یا اقامه لازم است بنابراین اگر فرد كلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید مثلاً «حَیَّ عَلَی الْفَلاحِ» را قبل از «حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ» بگوید، باید از جایی كه ترتیب به هم خورده دوباره بگوید مگر آنکه موالات از بین برود که در این صورت اذان یا اقامه از سر گرفته میشود.
شرط هشتم: موالات را رعایت کند
مسأله ۱۱۰۱. بین جمله‌های اذان یا اقامه نباید زیاد فاصله شود و اگر بین آنها بیشتر از معمول فاصله انداخته شود که صورت اذان و اقامه به هم بخورد و عرفاً نگویند فرد اذان یا اقامه می‌گوید، چنین اذان و اقامه‌ای کافی نیست.
مسأله ۱۱۰۲. فرد باید بین اذان و اقامه فاصله نیندازد و اگر بین آن دو به قدری فاصله بدهد كه اذانی را كه گفته، اذان این اقامه حساب نشود، برای نماز کافی نیست ولی فاصله شدن مواردی که در مسأله (1120) خواهد آمد موالات را به هم نمی‌زند و نیز اگر بین اذان و اقامه و نماز به قدری فاصله بدهد كه اذان و اقامه آن نماز محسوب نشود، کافی نیست.
شرط نهم: وقت نماز فرا رسیده باشد
مسأله ۱۱۰۳. اذان و اقامه باید بعد از فرا رسیدن وقت نماز گفته شود و اگر عمداً یا از روی فراموشی، پیش از وقت بگوید، باطل است مگر در صورتی كه اگر وقت در بین نماز فرا رسد، حكم به صحّت آن نماز میشود كه در مسأله (1418) بیان آن خواهد آمد.
شرط دهم: اقامه را ایستاده بگوید
مسأله ۱۱۰۴. برای صحیح بودن اقامه در صورت امکان، فرد باید آن را در حال قیام و ایستادن بگوید؛ امّا رعایت قیام در هنگام اذان مستحب می‌باشد.
شرط یازدهم: اقامه را بنابر احتیاط واجب با طهارت بگوید.
مسأله ۱۱۰۵. فرد در هنگام گفتن اقامه بنابر احتیاط واجب، باید با غسل، وضو یا تیمّم (هرکدام وظیفه‌اش هست) باشد. امّا در اذان رعایت این نکته، مستحب می‌باشد.
شرط دوازدهم: اذان و اقامه غنایی نباشد
مسأله ۱۱۰۶. اگر در اذان و اقامه، صدا را در گلو به گونه‌‌ای بگرداند که غنا محسوب شود یعنی به طور آواز خوانی كه در مجالس لهو معمول است، اذان و اقامه را بگوید، حرام است و اگر غنا نشود، مكروه می‌باشد.
موارد ساقط شدن اذان از نمازگزار
مسأله ۱۱۰۷. در همه مواردی كه نمازگزار، دو نماز را كه یک وقت مشترک دارند (نماز ظهر و نماز عصر یا نماز مغرب و نماز عشا) پشت سر هم می‌خواند[۳]، اگر برای نمازِ اول اذان گفته باشد، اذان از نماز بعدی ساقط است، خواه پشت سر هم خواندن دو نماز بهتر نباشد یا آنكه بهتر باشد به طور مثال جمع بین نماز ظهر و عصر در روز عرفه (روز نهم ماه ذی‌‌حجّه)، اگر آنها را در وقت فضیلت نماز ظهر انجام دهد، مستحب می‌باشد هرچند در عرفات نباشد و همچنین است، جمع بین نماز مغرب و عشای عید قربان در وقت فضیلت نماز عشاء برای كسی كه در مَشْعَر الحرام باشد.
و چنانچه فرد در موارد فوق، بین دو نماز جمع نماید و بخواهد برای نماز دوم اذان بگوید، احتیاط واجب آن است كه اذان نماز دوم را رجاءً بگوید و به قصد مشروعیت نگوید، بلكه بنابر احتیاط واجب، اذان نماز دوم را در دو مورد مذكور در روز عرفه و در مشعر الحرام - با شرایطی كه گفته شد - بدون قصد مشروعیت و به عنوان رجاء هم نگوید.
شایان ذکر است ساقط شدن اذان در این موارد مشروط به آن است كه فاصله زیادی میان دو نماز نباشد ولی فاصله شدن نافله و تعقیب ضرر ندارد.
موارد ساقط شدن اذان و اقامه از نمازگزار
مسأله ۱۱۰۸. اگر برای نماز جماعتی اذان و اقامه گفته باشند، كسی كه با آن جماعت نماز می‌خواند، اذان و اقامه از او ساقط میشود هرچند اذان و اقامه را نشنیده باشد و فرقی نیست بین این كه نماز جماعت بر پا شده باشد یا در شُرُف برگزاری باشد و نیز در صورتی كه برگزاری نماز جماعت نزدیک باشد فرقی نیست كه امام وارد جماعت شود یا مأموم وارد جماعت گردد و به هر حال در این موارد، بنابر احتیاط واجب، نباید نمازگزار به قصد مشروعیت، برای نماز خود اذان و اقامه بگوید.[۴]
مسأله ۱۱۰۹. اگر فرد برای خواندن نماز به مسجد برود و ببیند جماعت تمام شده، تا وقتی كه صفها به هم نخورده و جمعیت متفرّق نشده، با شرایطی که در مسأله بعد میآید، می‌‌تواند برای نماز خود اذان و اقامه نگوید یعنی گفتن آن دو مستحب مؤكّد نیست؛ بلكه اگر می‌خواهد اذان بگوید بهتر است كه آن را بسیار آهسته بگوید و اگر بخواهد نماز جماعت دیگری اقامه كند، نباید اذان و اقامه بگوید.
مسأله ۱۱۱۰. در مورد ذکر شده در مسأله قبل، با شش شرط اذان و اقامه ساقط میشود:
اول:نماز جماعت در مسجد باشد و این حکم شامل غیر مسجد نمیشود.
دوم:برای آن نماز، اذان و اقامه گفته باشند.
سوم:نماز جماعت، باطل نباشد. به عنوان مثال اگر امام جماعت عادل نباشد و مأمومین نیز از این امر اطّلاع داشته‌باشند، اذان و اقامه ساقط نمیشود.
چهارم:نماز او و نماز جماعت در یک جا باشد، پس اگر نماز جماعت داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند، مستحب است اذان و اقامه را بگوید.
پنجم:نماز جماعت و نماز او، هر دو اداء باشد، بنابر این اگر نماز جماعت یا نماز فرد یا هر دو، نماز قضا باشد، اذان و اقامه ساقط نمیشود البتّه بعید نیست فردی که فرادا نماز می‌خواند اذان از او ساقط شود هرچند نمازی که می‌خواند نماز قضا باشد.
ششم:وقت نماز او و نماز جماعت مشترک باشد، مثلاً هر دو نماز ظهر یا هر دو نماز عصر بخوانند، یا اینكه نماز جماعت، ظهر بوده و او نماز عصر بخواند یا برعکس و امّا اگر نماز جماعت عصر در آخر وقت خوانده شده و صف‌های آن نماز جماعت، به هم نخورده و او بخواهد نماز مغرب ادایی در اول وقت اذان مغرب بخواند، اذان و اقامه ساقط نمیشود.
مسأله ۱۱۱۱. اگر در شرط سوم از شرط‌های مسأله قبل، شک كند یعنی شک كند[۵]كه نماز جماعت صحیح بوده یا نه، حمل بر صحّت میشود (نماز صحیح به حساب میآید) و در نتیجه، اذان و اقامه از او ساقط است ولی اگر در یکی از پنج شرط دیگر شک کند یا این که شک کند صفها، عرفاً به هم خورده یا نه، احتیاط واجب آن است که اذان واقامه رابگوید ولی اگر نماز دوم به شکل جماعت باشد، باید اذان و اقامه به قصد رجاء گفته شود.
مسأله ۱۱۱۲. كسی كه اذان و اقامه دیگری را شنیده باشد، چه با او گفته باشد یا نه، در صورتی كه بین آن اذان و اقامه و نمازی كه می‌خواهد بخواند، زیاد فاصله نشده باشد و از ابتدای شنیدن قصد نماز داشته است، می‌‌تواند به اذان و اقامه او اكتفا كند ولی این حكم در مورد جماعتی كه فقط امام اذان را شنیده باشد یا فقط مأمومین شنیده باشند، مورد اشكال است. همچنین اگر فرد قسمتی از اذان و اقامه را نشنود جایز است جمله‌هایی را که نشنیده، خود بگوید و به چنین اذان و اقامه‌ای اکتفاء نماید به شرط آنکه ترتیب معتبر بین اذان و اقامه و جمله‌های آنها مراعات شود و در مورد شنیدن اذان و اقامه دیگری، فرقی بین سماع (به گوش خوردن) و استماع (با قصد گوش دادن) نیست.
مسأله ۱۱۱۳. اگر مرد، اذان و اقامه زن را با قصد لذّت بشنود، معصیت نموده و اذان و اقامه از او ساقط نمیشود بلکه احتیاط واجب آن است که به شنیدن اذان و اقامه زن بدون قصد لذّت هم اکتفاء نکند وهمچنین - همان‌طور که قبلاً ذکر شد - بنابر احتیاط واجب نمی‌توان به اذان واقامه زن در نماز جماعتی که مردانِ آن با او محرم‌اند، اکتفاء نمود.
احکام دیگر اذان و اقامه
مسأله ۱۱۱۴. اگر قبل از گفتن اقامه شک كند كه اذان گفته یا نه، اذان را بگوید ولی اگر مشغول اقامه شود و شک كند كه اذان گفته یا نه، گفتن اذان لازم نیست.
مسأله ۱۱۱۵. اگر فرد در بین اذان یا اقامه، قبل از آنكه قسمتی را بگوید شک كند كه قسمت قبل از آن را گفته یا نه، باید قسمتی را كه در گفتن آن شک كرده، بگوید ولی اگر در حال گفتن قسمتی از اذان یا اقامه، شک كند كه آنچه قبل از آن است را گفته یا نه، گفتن آن لازم نیست.
مستحبّات اذان واقامه
فقهاء بزرگوار رضوان الله تعالی علیهم مستحبّاتی را برای اذان و اقامه بیان فرموده‌‌اند که بعضی از موارد آن در مسائل آینده ذکر میشود.
مسأله ۱۱۱۶. مستحب است شخصی را كه برای گفتن اذان اعلام معیّن می‌كنند عادل و وقت‌شناس و صدایش بلند باشد و اذان را در جای بلند بگوید.
مسأله ۱۱۱۷. كسی كه اذان دیگری را - كه برای اعلام یا برای نماز جماعت می‌گوید - بشنود مستحب است هر قسمتی را كه می‌شنود آهسته تكرار كرده و بگوید، که به این کار حکایت اذان گویند. همچنین حکایت اقامه فردی که برای نماز جماعت اقامه می‌گوید مستحب است امّا سزاوار است هنگامی که فردِ اقامه گو (قَدْ قامَتِ الصَّلاة) می‌گوید، شنونده بگوید: (اللّهُمَّ أَقِمْها وَأَدِمْها وَاجْعَلْنیٖ مِنْ خَیرِ صالِحیٖ أَهْلِها) و مستحب بودن حکایت اذان یا اقامه فردی که فرادا نماز می‌خواند خالی از اشکال نیست، ولی حکایت آن رجاءً مانعی ندارد.
مسأله ۱۱۱۸. مستحب است انسان در موقع اذان گفتن، رو به قبله بایستد و با وضو یا غسل باشد و دو انگشت را در دو گوش بگذارد و صدا را بلند نماید و بكشد و بین جمله‌های اذان كمی فاصله دهد و بین آنها حرف نزند.
مسأله ۱۱۱۹. مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد و آن را از اذان آهستهتر بگوید و جمله‌های آن را به هم نچسباند ولی به اندازهای كه بین جمله‌های اذان فاصله می‌دهد، بین جمله‌های اقامه فاصله ندهد.
مسأله ۱۱۲۰. مستحب است بین اذان و اقامه فاصله بیندازد به این صورت كه یک قدم بردارد، یا قدری بنشیند، یا سجده كند، یا ذكر بگوید مثل گفتن سُبْحانَ الله، یا دعا بخواند، یا قدری ساكت باشد یا حرفی بزند یا دو ركعت نماز بخواند ولی حرف زدن بین اذان و اقامه نماز صبح، مستحب نیست.
مسأله ۱۱۲۱. بعید نیست گفتن اذان و اقامه نماز برای بانوان مستحب مستقل باشد؛ بنابر این نگفتن اذان و اقامه برای نماز در مورد بانوان موجب نمیشود که نمازشان مرتبه عالی کمال را نداشته باشد؛ همچنین برای بانوان جایز است از اذان، تنها اکتفاء به گفتن تکبیر و شهادتین نمایند بلکه اکتفاء به گفتن شهادتین نیز جایز است و نیز برای بانوان جایز است در اقامه به گفتن «اللهُ أکْبَر، أَشْهَدُ أَنْ لا إلهَ إلّا اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ» اکتفاء نمایند هرچند بهتر آن است که اذان و اقامه را به طور کامل بگویند.
مقدمه ورود به مسائل نماز
مسأله ۱۱۲۲. مسائل مربوط به نماز از یک دیدگاه به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
1. مقدّمات نماز: مسائلی است که نمازگزار باید قبل از نماز آنها را رعایت نماید و تعداد مقدّمات نماز در مسأله (883) ذکرشد و احکام آنها نیز در مسائل گذشته بیان شد.
2. مقارنات نماز: مسائلی است که مربوط به اصل نماز می‌باشد از نیّت و تکبیرة الاحرام تا سلام نماز؛ که بعضی از آنها واجبند و به آنها واجبات نماز می‌گویند و بعضی مستحب و برخی، مکروه می‌باشند و هر کدام در بخش مربوط به خود ذکر میشود.
شایان ذکر است بعضی از مستحبات مربوط به نماز، قبل از نماز انجام میشود که مهم‌ترین آنها اذان و اقامه است و در قسمت قبل ذکر شد و برخی نیز مربوط به بعد از نماز هستند مثل تعقیب و سجده شکر که در بخش بعد از واجبات نماز ذکر میشود.
3. مبطلات نماز: مسائلی است که موارد باطل کننده نماز را معرّفی می‌کند.
4. شکیات و سهویات نماز: مسائلی است که احکام مربوط به شک‌های نماز و سهوهایی که در آن پیش میآید را مورد بررسی قرار می‌دهد و توضیح مسائل فوق ذکر خواهد شد.